مسجد جامع و آرامگاه شيخ عبدالصمد در نطنز

از شاهکارهاي دوره ايلخانيان

معرفي

پيرامون کرکس کوه يکي از نواحي خوش آب و هواي اصفهان بنام نطنز قرار دارد که از شمال به آران و بيدگل و کاشان و از جنوب به اصفهان و از شرق و شمال شرقي به اردستان و از مغرب به قمصر و جوشقان و ميمه محدود مي باشد.
در وراي باغستان هاي سرسبز مرکز شهر مناره اي سر به فلک کشيده و گنبدي هرمي شکل در کنار آن قرار دارد. اين مناره بخشي از مجموعه مسجد جامع و آرامگاه عالم رباني و عارف سده هشتم هجري قمري شيخ نورالدين عبدالصمد اصفهاني نطنزي و سردر خانقاه او مي باشد و آثار بجاي مانده در نوع خود بي همتاست. اين مجموعه که شامل شبستان هشت ضلعي گنبدار مسجد و آرامگاه شيخ عبدالصمد و سردر خانقاه و مناره مرتفعي است به استثناي شبستان کنبدار که از بناهاي دوره ديلمي است. بقيه مربوط به دوره ايلخانان مغول مي باشد که در فاصله سالهاي 407 تا 527 هجري قمري بنا گرديده است.
در مجموعه ناصري نسخه خطي (2) پس از آوردن شرحي درباره اوضاع طبيعي و جغرافيايي نطنز از مسجد جامع يا مسجد جمعه چنين ياد کرده است.
از آثار قديم نطنز مسجدي دارد بنام مسجد جامع که در دالان مسجد مناري ساخته شده که در اغلب شهرهاي ايران چنين مناري ساخته نشده و در سفرنامه تهران به شيراز نظام الملک (3) نيز شرحي درباره اين مجموعه مندرج است. نظام الملک و همراهان روز 21 شوال 6131 هجري قمري با کالسکه از تهران حرکت و پس از پانزده روز جمعه 72 شوال به ده آباد نخستين آبادي نطنز وارد مي شوند و از آنجا به خالدآباد و بادرود مي روند. صبح شنبه 82 شوال از بادرود به خفر و تصميم مي گيرند که از شهرستان نطنز بازديد نمايد و از مجموعه مسجد جامع بازديد مي نمايند.

وضع کنوني مسجد جامع

مسجد کنوني از شبستان هشت ضلعي گنبد داري که بر صحن است و چهار ايوان اصلي و نمازخانه و دهليزهايي که اضلاع صحن را به يکديگر مي پيوندند تشکيل گرديده و مصالح بکار رفته در آن، آجر و آهک و پوشش گچ مي باشد.
مسجد داراي سه ورودي است. يکي جنوبي و دو شمالي که ورودي هاي شمالي حياط بوده ولي وروديهاي جنوبي دالان به نسبت وسيعي است به طول 28 / 61 که با دوازده پله وسيع به سطح کوچه جنوبي مي رسد و اين اختلاف سطح موجب گرديده که بخش جنوبي مسجد در گودي قرار گيرد.
مسجد به سال 407 هجري قمري به دستور خليفه فرزند حسين ماستري و به کوشش شمس الدين محمد بن علي نطنزي بنا گرديده است. ورودي جنوبي مسجد داراي طاق يا سردر نسبتا مرتفعي است که علاوه بر ورودي طرفين آن را دو طاقنماي تزئيني فراگرفته و کتيبه مورد اشاره به طور کمربندي بالاي در ورودي و دو طاقنماي مذکور قرار گرفته است. ستونهاي دو طرف سردر که آجري است و بخشي از آن مورد مرمت قرار گرفته شامل دو طاقنماي تزئيني در دو طبقه است که در فاصله بين طاقنماهاي زير و رو سنگ نبشته اي نصب شده است. سنگ نيشه سمت چپ فرمان شاه عباس اول و سمت راست دستوري است از شاهزاده حسام السلطنه قاجار و سردر داراي در چوبي منبت کاري است که به سوي پاکان ها و راهروي وسيع پشت آن باز مي شود و در اثر تماس با آفتاب و ساير عوامل جوي بيشتر نقوش منبت و خطوط آن محو يا ريختگي پيدا کرده است و راهرو ورودي جنوبي از سطح کوچه پايينتر و با 10 پله به کف آن مي رسند. دالان ورودي جنوبي از طريق پلکاني از يک سو به بام و از سوي ديگر به اطاق پشت آرامگاه شيخ نورالدين عبدالصمد و توسط راهروهاي فرعي به شبستان بزرگ آرامگاه شيخ نورالدين عبدالصمد و توسط راهروهاي فرعي به شبستان بزرگ آرامگاه شيخ عبدالصمد و حياط مسجد و حياط خلوت اتصال دارد.
صحن مسجد فضاي مربعي شکل به طول60 / 41متر که در چهار سوي آن چهار ايوان بزرگ شبستان هاي بزرگ و کوچک و راهروهايي چند بنا گرديده است.
در ميان فضاي گودي است که با هشت پله وسيع به کنار قنات آبي پايان مي گيرد که نه تنها آب مورد نياز ساکنين پيرامون مسجد را در سابق تأمين مي نمود بلکه با وجود پيدايش و گسترش شبکه آب لوله کشي هنوز نيز آب اين قنات جهت آشاميدن مورد استفاده مي گيرد. ايوان هاي مسجد داراي طول و عرض مساوي نبوده و اين اختلافات بستگي به موقعيت آن ها در طرح بنا دارد.

مناره مسجد

مناره بلند و زيباي مسجد به واسطه سبک جالب و تزئينات کاشي به ويژه کتيبه فيروزه اي آن بسي ارزشمند و قابل توجه مي باشد. اين مناره که به ارتفاع 02 / 73 متر (تا سطح بام) و محيط متر و داراي 118 پله مارپيچي است که مابين در سفيد مسجد و سردر کبود خانقاه بنا شده است و به وسيله شبستان طاق داري که سطحش با آرامگاه شيخ عبدالصمد مساوي است به ساير بناها متصل گرديده است. اين شبستان در اواخر قرن چهارم هجري (4) بنا شده است.
چون محور آرامگاه نسبت به مسجد انحراف داشته است براي اينکه بتوانند پله هاي ورودي بام را که از جهتي پله هاي مناره نيز محسوب مي گردد بسازند ناچار شبستان منحرف شده است. مهمترين زيبايي آن در رنگ آميزي است مخصوصا در وسط اين ابنيه يعني در روي تنه منار کتيبه تاريخي قشنگي به خط ثلث برجسته بر قطعه اي از کاشي فيروزه اي نقش بسته است. (5) در انتهاي ايوان جنوبي دو ورودي تعبيه که ايوان را به شبستان آن متصل مي کند. اين شبستان هشت ضلعي که گنبدي آجري بر آن استوار گرديده جزئي از مجموعه احداثي دوره ايلخانان مغول است.
سازمان ملي حفاظت آثار باستاني دفتر فني استان اصفهان در گزارش (6) خود گنبد آجري مسجد جامع چنين آورده است.
درباره گنبد آجري بزرگ مسجد جامع نطنز به دو موضوع بسيار مهم اشاره مي شود.
1- اين گنبد در سال 983 هجري بنا شده است و قديمي ترين گنبد تاريخ دار در منطقه به شمار مي آيد.
2- اينکه به احتمال زياد گنبد داراي رواقي بوده است که اطراف آن داشته است و ساختمان گنبد و رواق به صورت منفرد بنا گشته است.

آرامگاه شيخ عبدالصمد

در سمت غرب دهليز ورودي در چوبي نوسازي به چشم مي خورد که حدفاصل راهرو و شبستان نوسازي است که بر خرابه هاي پشت سر در خانقاه بنا گرديده است. پس از ورود به شبستان مذکور در سمت چپ در چوبي مشبکي است که در پشت آن آرامگاه شيخ عبدالصمد عارف بلند يا قرن هفتم هجري قرار دارد.
آرامگاه شيخ مکاني مربع شکل به اضلاع 09 / 5 متر با چهار طاقچه عميق مستطيلي با عرض 41 / 2 و عمق 86 / 0 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه هاي کم عمق کوتاه و مستطيلي در مجاورت زواياست. قسمت پايين تر ديوار از کاشي به ارتفاع حدود 5 / 1 متر پوشانده که اکنون جز تعدادي کاشي ساده چيز ديگري به جاي نمانده است. با توجه به شکل جاي کاشي ها معلوم مي گردد که آن ها ستاره اي شکل بوده و به گفته پروفسور گدار ازاره مقبره پوششي از ستاره شکل با تلالو فلزي داشته که يک در ميان کاشي فيروزه فام ساده در آن بکار برده بوده اند. (7)
از نکات فني قابل توجه اين آرامگاه که به سال 707 هجري قمري پايان گرفته است متوازي نبودن محور اصلي بقعه با محور مسجد است که در حدود ده درجه انحراف دارد و به گفته پروفسور گدار اين انحراف به قدري است که نمي توان آن را منسوب به اشتباه طرح ريزي دانست. از آنجا که هيچ سبب مادي نمي توان براي وقوع اين انحراف غير طبيعي يافت بايد تصور کنيم که قبله شناسي در آغاز ساختمان مسجد با قبله شناسي در موقع بناي مقبره متفاوت بوده است. بعلاوه براي دخول به مقبره مذکور بايد از مدخلي کج و معوج و تنگ گذشت.
در مقابل جاي محراب کاشي ضريح چوبي مشبک نسبتا بلندي قبر شيخ عبدالصمد را احاطه کرده که بر پيشاني شمالي آن کتيبه اي درج گرديده است (8) . روي قبر برجسته شيخ الصمد را پوششي از کاشي هاي خشتي فراگرفته که تعدادي از آن ريختگي پيدا کرده است. بر لوح سنگي نصب شده در سمت بالاي قبر به خط نستعليق برجسته کنده کاري شده است: «هوالغفور الرحيم الرحمن» و در ذيل آن صلوات چهارده معصوم.

خانقاه شيخ عبدالصمد

زيباترين بخش مجموعه را سردري با پوشش کاشي داري نقوش و طرح هاي گوناگون به نام سردر خانقاه تشکيل مي دهد و چنين به نظر مي رسد که پس از ساختن مسجد به سال 407 و بقعه شيخ عبدالصمد به سال 707 کار بنايي را ادامه و به ساختن خانقاهي پرداخته اند که متأسفانه جز درگاه با سردري که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر ديگري از آن بجاي نمانده است که اين سردر از آجر ساده ساخته شده و در بعضي قسمت ها کاشي با لعاب فيروزه و لاجورد به کار برده اند و نمونه زيبايي از بناهاي کبود رنگ دوره مغولي است. کتيبه بزرگي به عرض 54 سانتي متر به خط ريحان دارد که بطور برجسته بر متن کاشي هاي فيروزه اي به دور درگاه مي گردد.

نقش کاشي هاي مناره و کتيبه پايه آن

1- مناره داري نقش لوزي از کاشي معقلي است که تمام سطح بدنه مناره با استثناي کتيبه هاي کمربندي و نعلبکي هاي اول و دوم را فراگرفته است.
2- نعلبکي نخستين داراي نقش مقرنس نيم کاسه و نعلبکي انتهايي که با فاصله اي محاط در نعلبکي نخستين است نيز داراي نقش مقرنس است. (9)
3- پشت نعلهاي طاق نماي حاوي کتيبه مناره نقش ش و چهار ضلعي (10)
4- زير کتيبه صديق اکرم نقش سوسن.
5- حاشيه کمربندي که زير نقش سوسن تا بالاي کتيبه صديق اکرم يعني لبه نماي هلالي را احاطه نموده نقش چهار لنگ گردان (11)
6- زير کتيبه کمربندي که به صورت لچکي يا پشت بغل است نقش شش و تکه (12)
7- ذيل لچکي هاي فوق که طرح درگاهي را جلوه گر ساخته و دو لوحه کاشي يکي به مضمون اميرکبير جلال الدين عبداله عزه اله و ديگري بمساعي ........ اللهم کمال الدين محمد جزاء الله خيرا در متن آن جاسازي شده نقش شش و طبل
8- دو ستون کاشي استوانه مانند طرفين کتيبه کمربندي، نقش هشت و طبل چهار لنگه دار
9- سر ستون هاي دو ستون فوق الذکر نقش طرح سرمه دان
اين سر ستون ها علاوه بر نقش طرح سرمه دان در بخش بالاي يخي آن سه کلمه الله و در ذيل يخي در طرفين دو کلمه علي و در وسط کلمه محمد به چشم مي خورد.

تزئينات بناهاي مجموعه مسجد جامع و آرامگاه شيخ عبدالصمد

مسجد و آرامگاه شيخ الصمد که به فاصله زماني کمي (407 و 707 هجري قمري) ساخته شده اند. با تمام عظمتي که واجد آن مي باشند تماما از گچ اندود شده اند و فاقد هر گونه تزئينات کاشي کاري مي باشند و تزئينات آن ها منحصر به تعدادي نوشته روي گچ و يا گچ بري ها مي باشد و در حال آن که قسمت بيروني اين مجموعه يعني سردر خانقاه و مناره و پايه آن که در فاصله سالهاي 617 تا 527 ساخته شده اند. سراسر از آجر کاشي آن هم به طرز بديع و شگفت انگيزي پوشيده شده است. در حال حاضر اين بناي عظيم تاريخي احتياج به حفظ و مرمت و احيا دارد.

پي نوشتها :

1) مدير امور فرهنگي
2) نوشته حسين بن محمد ابراهيم خان اصفهاني مشهور به تحصيلدار به سال 1294 هجري قمري - صفحه 644 نسخه موجود در کتابخانه کاخ گلستان
3) به نقل از جلد 13 فرهنگ ايران زمين صفحه 188
4) در زمان ابوجعفر علاالدوله کاکويه حاکم اصفهان کرده است.
5) کتاب آثار ايران جلد اول صفحه 38 (ترجمه رشيد ياسمي)
6) گزارش سال 1353 هجري شمسي
7) جلد اول کتاب آثار ايران ترجمه رشيد ياسمي صفحه 41
8) اکثر مورخين در گذشته شيخ نورالدين را سال 699 هجري قمري ذکر کرده اند
9) قطارهاي نعلبکي اول و دوم مناره سال ها پيش بتدريج فروريخته بود و هر سال در اثر فرسايش و نفوذ آب باران و برف صدمه بيشتري مي ديد. ولي در سال 1356 توسط دفتر فني سازمان حفاظت آثار باستاني اصفهان مرمت گرديد.
10) shesh vatchahreh soli
11) tchaharlangeh garden
12) shesh vatokke
13) به نقل از گفته هاي آقاي محمود ماهر النقش در روز يکشنبه 14 / 3 / 1357
14) کتاب ميراث فرهنگي نطنز - اثر سيد حسين اعظم واقفي

1- آثار ايران مقدمه درباره نطنز نقل از رساله پايان نامه دکتر سيد مهدي غروي نطنزي صفحه 105
2- کتاب آثار تاريخي کاشان و نطنز تأليف آقاي حسن نراقي
3- کتاب ميراث فرهنگي نطنز تأليف سيد حسين اعظم واقفي صفحه 51
4- جلد اول کتاب آثار ايران تأليف آندره گدار ترجمه رشيد ياسمي
5- کتاب اصول عملي ساختمان نوشته محمود ماهر النقش
6- کتاب معماري اسلامي ايران در دوره ايلخانيان نوشته دونالد ويلبر و ترجمه عبداله فريار
منبع: مجله ي فرهنگ اصفهان شماره 36
/خ